قراردادِ مقاصِد۔ پنجابی کہانی

قرار دادِ  مقاصِد

از

ٹیپو سلمان مخدوم

جدوں لوکی چِیک چِیک کہ کہندے نیں کہ میرا بی 712 عیسوی اِچ پیا سِی تے مینوں دَندَل جئے پے جاندے نیں۔ میں تے 1949 ء اِچ   بحرِ عرَب دے  کَنڈے جمّی  ساں، اے مینوں اِک ہزار  دوُنہہ سوَ وَرھے پہلاں  کِتھے  دھروُکی پھِردے نیں؟ پر لوکی لال پیلے ہوندے نیں،  رالاں وگاندے نیں۔ ایہو جئاں لال لال تے گول گول اکھاں کَڈ دے نیں کہ میں آپ گھابَر جانی آں۔ مینوُں تے اوہدوں دے بعد دا اِی پتا اے نا جدوں دی میری اکھ نے ویکھنا شروع کیِتا اے۔ پہلاں دی تے میں بس گّلاں اِی سُنِیاں نے۔

 تے ساڈا اِنساناں آلا حساب تے ہوندا نہیں کہ وڈّے چھوٹیاں نوُں دَسَن بئی تُہاڈوں پہلاں کی ہویا سِی۔ مینوُں تے لوک اِی دَسدے نیں بئی میرا شَجرا کِتھے تِیکَرجاندا اے۔ اے کہندے نیں کہ میں 12  مارچ 1949  ء نوُں تے بس آپنی اَجوکی شکَل اِچ جمّی ساں۔ کراچی دے اسمبلی چیمبر اِچ۔ میرا بی دیبَل دے ساحِل تے اوس ویلے اِی پے گیا سی جدوں 712ء اِچ مُحَّمد بِن قاسِم عربی نے حملہ کر کہ ایتھوں دے سندھی راجے داہِر نوُں ڈھایا تے فیر سِندھی لوکی ہندووں مسلمان ہون لَگ پئے۔ اوہ کہندے نیں بئی قبیلے خوُن نال بَندے نیں پر قوماں خیال نال بَندِیاں نیں۔ سو جدوں سِندھِیاں نے اِسلام قبول کر لَیا تے اوہناں دا قبِیلا سِندِھی اِی ریہا پر قوم سِندھِیوں بَدَل کہ مُسَلمان ہو گئی۔ تے فیر سِندھِی قوم خیال دی طاقَت نال ونّڈی گئی۔۔۔۔ وڈّی گئی۔ ہُن سِندھ اِچ سِندھِی تے عربی قوماں نہیں سَن۔ بُدھ، جین، ہِندوُ تے مُسَلمان قوماں وی نہیں سَن۔ بَس دو قوماں سَن بَن گئیاں۔ مُسَلمان قوم تے کافِر قوم۔

میرے تے جمّن تے وی وڈّی کھِچ دھروُک ہوئی سی۔ ایہو دوُنہاں وِچ۔ مُسلے تے کافِر۔ پہلاں پہل تے مینوُں اِنج جاپَیا بئی اے کالے تے گورے پئے لڑدے نیں۔ کالے قاتِل مینوں جمّن تو پہلاں ای دفَن کر دینا چاہندے سَن تے گورے تے میرِیاں اینِیاں تعرِیفاں پئے کَر دے سَن کہ میں تاں لجّا نال لال بوٹی ہوگئی۔ پر فیر ذرا ک آکڑ لے کہ جوُ میں کنّ کیِتے تے پتا لگا کالے گورے دوویں  پاسے ای رلے مِلے سَن۔ فیر مینوُں لگیا  کہ اے بنگالِیاں تے غیر بنگالِیاں دی چھِنج اے پر فیر پتا لگا کہ اے لیاقت علیخان صاحب، بڑے گورے تے سوہنے، اوہ وی بنگال توں ای مِمبر سَن۔ تے اوہناں ای تے مینوُں گودی چُکیا ہویا سی۔ چڑھدے پنجاب دے ولَیتوں پڑھے نواب پوُربی بنگال توں کیوُں مِمبر سَن، اے گَل مینوُں کدی سَمَجھ نہیں  آئی۔ کئی لوک تے کہندے نیں کہ نواب صاحب لہندے تے کی، چڑھدے پنجاب توں وی الیکشَن نہیں سی لڑیا۔ اوہ تے ہمیش یو پی توں کھلوندے سَن تے ایس واری یعنی  1945-6  اچ وی اوتھوں ای جَتّے سَن۔ اوہناں دا حلقہ پاکِستان اِچ نہ آیا ایس لئی اوہناں نبگالی مِمبر دی سِیٹ کھو لئی۔ توبہ توبہ۔ ایہوں جئیاں خوفناک گلّاں عام طور تے  سُرخے کر دے سَن۔ میں تے کَن وی نہیں سی بند کر سکدی، ایس لئی مینوُں تے سَب کُج ای سُننا پیندا اے۔ اُنج ہُن تے سُرخا دِسدا ای کوئی نہیں ۔ کوئی مارکس یاں ماؤ دی گَل کرے وی تے سنگترا جیا ای دِسدا اے۔ سُرخے کیہڑے۔ دہرِیے۔ مر گئے مردوُد، نہ  فاتحہ نہ دروُد۔  تے فیر کُج عرصے بعد ویکھیا کُج مُسلے وی کافراں نال رَل کہ  مینوُں مارَن دا پَربندھ کرَن دے چکراں اِچ سَن۔ میں تاں جَمدِیاں بھونتری آں۔

اسمبلی چیمبر اِچ پنج دِن ایہو چھِنج پئی رہی کہ مینوں دفنانا اے کہ میرا عقیقہ کرنا اے۔ ایسی دوران میں سُنیا کئی کافِر تے ہاسا مذاق کردے سَن کہ پاکستان جمّ تے پیا اے پر اجے مُسلا نہیں ہویا۔ نواب صاحب مینوُں نومولوُد پاکِستان کنّی اذان دے طور تے ورتنا چاہندے نے۔

پہلے دِن اِی،   7  مارچ  1949 ء نوُں جدوں نواب  صاحب نے اسمبلی چیمبَر اِچ مینوُں کُچھَّڑ چُک کہ سب دے سامنے کیِتا تے اوس ویلے تے میں بس ایہی ویکھیا بئی کُرسِیاں وا وا اِی خالی پئیاں سَن۔ پر بُہَت ورھیاں بعد جدوں میں کارٹوُن فِلّم ’ لائن کِنگ‘ پئی تکدی ساں تے او آلا سِین ویکھ کہ مینوُں بُہَت ہاسا آیا جِس وِچ سیانا باندَر رفیِقی، شیر دے بچّے سِمبا نوُں چُنج آلی چٹّان تے لِیا کہ  گودی چُکدا اے تاں سارا بیلا اوہنوں ویکھ لوے۔ خالی کُرسِیاں میں بِلکُل ٹھِیک دھانِیاں سَن۔ کیونجے میرے تے سَب توں پہلاں اعتراض اِی ایہی ہویا۔ اِک بنگالی مِمبر سی پریم ہری برما۔ اوہنے سب توں پہلاں اُٹھ کہ کیہا کہ جنابِ صدر، مینوُں اعتراض اے۔ اسمبلی دا صدر، یعنی سپیِکَر اوس ویلے مولوی تمیِز اُلدّین سی۔ اوہی تمیِز اُلدّین جِنّوں پہلاں افسر شاہی نے تے فیر عدالتِ اُعظمٰی نے چُک کہ اسمبلیِوں باہَر سُٹیا سی۔ ہُن میں اوہنا ویلیاں بارے سوچنِیاں تے سُفنا جیا ای لَگدا اے۔ جِسراں اوس دِن دی اسمبلی سی۔ صدارت اِک بنگالی مُسَلمان کر ریہا سی جیہڑا  مُسلِم لِیگ توں پہلاں کانگرس تے انجُمَنِ اِسلامِیہ دا  رُکَن ہوندا سِی۔ اوسی دِن سر ظفر اُللہ خان نے مِمبراں دے رجِسٹَر تے سائن کیِتے سَن۔ ایہہ اوہی خان صاحَب سَن جیہڑے لہندے پنجاب توں مُسلِم لِیگ دی ٹِکَّٹ توں اِنتِخاب جِت کہ ایس اسمبلی اپڑے سَن۔ مُسَلماناں دی سِیٹ تے جِتّے سَن تے ہُن رجِسٹَرتے سائن وی بطور مُسلا مِمبر کیِتے سَن۔ جے اَجّ اسمبلی دے رجِسٹر تے سائن کَردے تے بطور  مذہبی اقلیَت کَردے  نہیں تاں جیلے جاندے، کیونجے اوہ احمدی سَن۔  ایس توں پہلاں مُسلِم لیِگ دے صدر  تے ہندوستان دی فیڈرَل کورٹ دے جج وی رہ چُکے سَن۔  لوکی کہندے ہَن کہ قراردادِ پاکسِتان وی اوہنا ای لِکھی سی۔ پَنجاب تے بنگال  دی ونڈ تے باؤنڈری کمیشَن دے اگّے پاکِستان دا  کیس پیش کَرَن واسطے وی جِناح صاحَب تے نواب صاحَب نے  ایہناں دا اِی اِنتِخاب کیِتا سِی۔ پاکِستان بنَن توں بعد خان صاحَب پاکِستان دے وزیرِ خارجہ بنے تے اوہ پہلے ایشِیائی سَن جیہڑے یونائٹِڈ نیشَن جنرل اسمبلی تے اِنٹرنیشنَل کورٹ اوَف جسٹِس   (ICJ) دے صدر رہے۔ اوسی دِن نواب صاحَب آئینِ پاکِستان نوُں اِسلامی بُنیِاداں تے بنان لئی مینوُں پئے پیش کر دے سَن تے اوتھے اِی اسمبلی دے  ہندوُ مِمبر میری بڑی زوردار مُخالفَت پئے کر دے سَن۔ مگر اِن ہندوُ مِمبراں نوُں موُنہہ توڑ جواب دین واسطے  نواب صاحَب زمیِن توں وٹّے نیں بلکہ کِتاباں توں دلیِلاں لَبھدے سَن۔

شِری پریم ہری برما، جیہڑے پاکِستان دی پہلی دَستوُر ساز اسمبلی دے بنگالی ہندوُ مِمبَر سَن، اوہناں نے میرے تے سَب توں پہلاں اعتراض کیِتا۔  اعتراض ایہہ کیِتا کہ نواب صاحَب نے مینوُں لکو کہ رکھیِا ہویا سِی۔ کہندے پئے سَن کہ ایہہ تے بَجَٹ سیشَن سی تے بَجَٹ دی بحث خَتم کر کہ بُہَت سارے مِمبَر پِچھاں بنگال ٹُر گئے سن کیونجے اوہناں  نوُں تے  پتا اِی نہیں سی کہ کوئی قرار دادِ مقاصِد وی اے جیہڑی کہ مَنظوُری لئی اسمبلی اِچ پیش ہونی اے۔

تے فیر سرِس چندرہ  چٹّو پدّھِایا کہَن لگے کہ اساں تاں چڑھدے بنگال توں بَجَٹ تے گَل کَرَن آئے ساں۔ ایجَنڈے اِچ تے ایہو جئی کسے قرار داد دا ناں نِشاں وی نہیں سی۔ سانوُں تے ایہی پتا سی کہ قائدِ اعظَم  نے کیہا سی کہ مذہَب تے سِیاسَت پاکِستان دی ریاسَت اِچ اِک دوُجے دی راہ نہیں کٹّن گے۔ پر اے قرار داد تے پاکِستانی سیاسَت دی بُنیاد اِی مَذہَب تے رکھ رہی اے۔ ایہنوُں اسمبلی دے اگلے سیشَن تے رکھو تاں اَسی وی پِچّھے جا کہ لوکاں نال صَلح  مشورہ کر لئیے تے باقی سارے مِمبَر وی آ کہ آپنی رائے دے سکن۔ نواب صاحَب نہ مَنّے تے کہَن لگے بئی میں تے چار دِن پہلاں ای اے قرار داد بحَث لئی جمع کرا دِتّی  سِی تا کہ تُسی ایس بارے سوچ وِچار کر لوو۔ تے  جے  تُہانوُں  ہور  وقت چاہیِدا اے تے اساں کَل تِیکَر دا ٹَیم دے سَکنے آں۔ مولوی صاحَب نے ایس گَل تے ووٹِنگ کرا دِتّی کہ قرار داد بحث لئی  اگلے مہینے دی وی تریِخ نوُں رکھی جاوے یاں کَل؟ اسمبلی دے زیادہ مِمبراں نے کیہا  کہ ایہنوُں ہُنے انّے بنّے لاؤ۔ سو مولوی صاحَب نے باقی بحَث اگلے دِن یعنی  8 مارچ  1949 نوُں رکھ لئی۔

1992 اِچ لہور دی عدالتِ عالیہ دے تِن ممبر فُل بینچ نے میرے بارے اِک فیصلہ کیِتا۔ اے فیصلہ سکینہ بی بی بنام وفاقِ پاکِستان دے ناں  توں چھپیا۔ ایس فیصلے نے تے مینوُں آئین دا وی آئین  ای بنا دِتّا۔ جدّوں عدالت نے اے فیصلہ سُنایا کہ ۱۹۸۵ توں میں صرف اک قرارداد نہیں بلکہ آئین دا حصّہ بن چُکی آں۔  بلکہ میں آئین دا حصّہ نہین بنی بلکہ آئین  میرا حصّہ بن چُکیا سی تے ہُن آئینِ پاکِستان نے میرے مُطابِق چلنا سی۔ اُنج تے اے فیصلہ بعد اِچ سُپریم کورٹ اُلٹا چھڈیا سی،  پر اوس دِن مینوُں ضیااُلحق  بڑا چیتے آیا۔ اوہی تے سی جنّے 1985 اِچ مینوُں  آئین دا۔۔۔۔۔آئین نوُں  میرا۔۔۔۔۔حصّہ بنایا سی۔ ضیاء نوُں جدوں لوک گھُٹّی گھُٹّی واج اِچ ضیااُلحق سُرمے دا ٹرک کہندے سَن تے مینوُں بڑا ہاسا  آندا سی۔  پر اے گَل مینوُں کدی سَمَجھ نہیں آئی کہ  اوہ جوُں پاکِستان دا جرنیل سی تے اِسلام دا سِپاہی کیوُں سی؟ ایتھے تے چھوٹی چھوٹی مسجداں  دے مولوی اِسلام دے جرنیل بنے بیٹھے نیں تے اوہ تے بڑی وڈّی  شے سی فیر آپنے آپ نوُں اِسلام دا سِپاہی کیوں کہندا سی؟ فیر میں سوچیا اے کوئی ایہو جئی ای گَل ہووے گی جِسراں غازی ناں دا سِپاہی لڑدے ماریا جائے تے اوہنوُں غازی وی کہی دا اے تے شہیِد وی تے مینوُں سَمَجھ نہیں آندی کہ اوہ اصل اِچ کی سی۔

لہور دی ہائی کورٹ اِچ جدوں ایس مقدمے دی سُنوائی ہو رہی سی تے مینوُں بڑِیاں عجیِب عجیِب گلّاں سُنَن نوُں  مِلیِاں۔ اوہناں وِچّوں بُہَت سارِیاں تے میرے پَلّے ای نہ پئیاں۔ خاص کر جیہڑِیاں دوویں پاسے دے وکیل پئے کر دے سَن۔ کوئی کہندا سی کیوُنجے امریِکی پروفیسَر ڈوارکِن کہندا اے کہ قنوُن دی بُنیِاد اِخلاق ہوندے نیں ایس لئی میں آئین دی اِخلاقی بُنیِاد آں۔ تے دوُجے پاسے دے وکیِل کہندے سَن کہ انگریز پروفیسر ہارٹ کہندا اے کہ قنوُن اِخلاقیِات توں وکھری شے اے ایس لئی میرا آئینِ پاکِستان نال کوئی قنوُنی تعْلُق نہیں ہو سکدا۔

ایہناں مُشکِل جئے وکیِلاں دے علاوہ وی کُج وکیل سَن جِناں دیِاں  گلّاں  مینوُں سَمَجھ وی آندِیاں سَن تے اوہناں نوُں سُن کہ مینوُں شہیدِ مِلَّت، جیہڑے اوس ویلے اجے قائدِ مِلَّت ای سَن، دِیاں سارِیاں دلیِلاں چیتے آگئیاں جیہڑیِاں اوہناں سَت توَ بارہ مارچ 1949 دے دِناں میرے حق اِچ دِتّیِاں سَن۔ نواب صاحَب نے وی ایہو کیہا سی کہ پاکِستان بنان دا مَقْصَدْ اے سی کہ اِک اِسلامی مُعاشرہ بنایا جائے۔ تے ہُن جدوں کہ اِک اِسلامی ریاسَت بن گئی اے، ایہہ ریاسَت ہُن او سارے کَم کرے گی جیہڑے اِک اِسلامی مُعاشرہ بنان لئی ضروُری نیں۔ کئی وکِیلاں نے تے ایہ وی کہہ چھَڈِیا کہ ویلا آگیا اے کہ سارے قنوُن اِسلامی کر دِتّے  جان۔ اوہ تے شُکَر اے کہ اے سیاپا  پے گیا کہ کیہڑے مَسْلَکْ دے قنوُن بنَن گے۔ ایس سیاپے نوُں ختَم کَرَن دا علاج عدالَت نے وی ایہی کیِتا کہ اے بعد دی گَل اے۔ تے میں وی سُکھ دا ساہ لییا نہیں تے ایس گَل دے بعد تے  میری تے گَل ای کوئی نہیں سی پیا کَردا۔

عدالت اِچ  فیر کِسے نے کیہا کہ میں تدوں ای جَمّ پئی ساں جدوں مُحَمَّد بِن قاسِم نے سِندھ فتح کیِتا سی۔ اے گَل میں اینی وار سُن چُکی ہاں کہ جے کُج دِن ایہہ گَل میرے کنّی نہ پئے تے مینوُں ہوکے جئے اُٹھّن لَگ پیندے نیں۔ پر اِک دِن اِک سُرخے نے وڈّی عجِیب جئی گَل کیِتی جیہڑی ہُن تِیکَر میرے دماغ اِچ چَمڑی پئی اے۔ میرا خِیال اے کہ بھُٹّو دا ای زمانہ سِی تے میرے کِسے حمایتی نے ایہی گَل کیِتی تے اوہ سُرخ سَرکار کَہَن لگّے کہ نہ تے کدی عرباں نے ہندوستان تے حکومَت کیِتی اے تے نہ اِی عرَب  عالماں نے ایتھے اِسلام پھیلایا اے۔ اے دوویں کَم تے وسطی  ایشیِا دے آرِیا نَسَل دے مُسلیَاں نے کیِتے نیں۔  میں تے اکثر ای سوچنی آں چَنگا اِی ہویا  کہ سُرخے مُک گئے نہیں تے ایہنا نے مینوُں نہیں سی چھَڈنا۔

شری بھُپِندرا کُمار دَتّا چڑھدے بنگال توں مِمبر سَن۔ کَہَن لگّے کہ سیاسَت تے مذہَب دے مِلاپ توں دوُنہہ مَسلے ہوندے نیں۔ پہلاں تے ایہہ کہ مذہب سِیاسَت وِچوں عقل کَڈھ دیندا اے۔  تے ایسے توں دوُجا مسلا جَمدا اے کہ جدوں مذہَب  دی تشریح عقل توں نہیں ہووے گی تے فیر سِیاسَت دی وی تشریح عقل نال نہیں ہو سکے گی۔  تے ایسطرحاں  لوکائی دے نمائندے  سِیاسَت دی  تشریح نہیں کر سکّن گے۔     مذہَب دے نال نال فیر سِیاسَت دی تشریح وی مولوی کَرَن گے۔ اے تے  سارا سِیاسی نِظام ای  مولوِیاں دے ہتھ دین آلی گَل ہو گئی۔

اوس ویلے تے مینوُں اے گَلّاں اوپرِیاں جئیاں لِگّیاں سَن پر بعد اِچ میں ویکھیا کہ ایہو جئی سِیاسَت ای پاکِستان تے چھاندی گئی جِدے وِچ مولوی دا کِردار ودھ توں ودھ ای ہوندا جاندا اے۔ پَر سب توں زیادہ   ہاسا تے مینوُں احمدِیاں دی حالَت ویکھ ویکھ کہ آندا اے۔ جدوں میں ویکھنی آں کہ اوہ ہُن کِنج  چوراں  ونگر جان لُکاندے پھِردے نیں تے مینوُں چیتے آندی اے سر ظفر اُللہ خان دی  میرے حق اِچ بڑی زور دار تقریِر جِدے اِچ او ہندوُ مِمبراں نوُں یقین پئے دواندے سَن کہ مینوُں آئین اِچ پان نال نہ تے مولوی سِیاسَت تے غالِب آئے گا تے نہ ای غیر مُسلمان نوُں کوئی تکلیف ہووے گی۔

پنج دِن میرے اُتے بحث مُباحِثہ ہوندا ریہا۔  بڑی گُلّاں وڈّی دلِیلاں دِتّیِاں گئیاں۔ تے اَخیِر اسمبلی نے مینوُں پاس کر دِتّا۔

مینوُں اُنج اَج تیِکَر پلّے نہیں پیا کہ میرے اُتّے لوکی اینا اُچھلدے کیوں نیں؟ میرے حق اِچ وی تے میری مخالفَت اِچ وی۔ میں تے بَس ایناں ای کہندی آں کہ پاکِستان دا سِیاسی نِظام جمہوُری ہووے گا پر اِسلا می اصوُلاں دے مُطابِق۔ لوکاں نوُں ایہہ کیوں لَگدا اے کہ میری وجہوں مولوی پاکِستان دا سِیاسی نِظام ہائی جیک کر سکدے نیں؟  اِسلام تے سچائی تے امَن دا دَرْس دیندا اے۔ جے لوکی مولویِاں دی کھُچّر پیِتِیاں چھَڈ کہ عقل توں کَم لیَن تے میں آپنے آپ تے مولوِیاں نوُں نیڑے وی نہیں لگّن دیندی۔

فیر جدوں ضیاء نے مینوُں آئین دے دِیباچے چوں کڈّ کہ آئین دے اَندَر پا دِتّا تے میرے توں زیادہ میرا آرٹیکَل مشہور ہو گیا۔  2-A  ۔ اینا مشہوُر ہو گیا کہ اِک دِن میں سُنیِا اک بندہ دوُجے نوُں پُچھ ریہا سی کہ اے UNO فلسطین لئی کُج  کَر دی کیوں نہیں، اوہدے چارٹَر اِچ آرٹیکل 2-A  نہیں ہیگا؟

میرا سَب توں بھیڑا حال  1972 اِچ ہویا  سی۔  لوکی میرے بارے گھُٹّی گھُٹّی گَل کَردے  سَن۔ پہلاں تے مینوُں سَمَجھ نہیں آئی کیِونجے اوستوں  پِچھلی دہائی اِچ میری گَل   ذرا  گھَٹ ای ہوگئی سِی۔ پاکِستان اِچ امریکی تے  روُسی سوچ  بارے زیادہ توُ توُ میَں میَں ہوندی  رہندی سِی۔ میں سمجھی ایسے لئی میرا ذِکر ہور گھَٹ گیا اے۔  پر فیر سمَجھ آئی کہ پاکِستان ٹوُٹَّن مارے مولوی بھونترے پئے نیں کہ ایہہ کی ہوگیا۔ پاکِستان دی تے بُنیِاد ای ٹُٹْ گئی۔ تے ہندوستانی اوہناں دا ہاسا اُڈاندے ۔ ایس کر کہ کَج عرصہ تے مولوی بھونترے میرا ناں بھُل گئے۔ پر فیر اوہناں نے پہلاں توں وی زیادہ میرا ناں لَینا شُروُع کر دِتّا۔ مینوُں اِنج جاپَن لَگ پیا کہ مولوی سَنگھی پھاڑ پھاڑ کہ میرے ناں دے نعرے  ماردے نیں تاں امَر سونا بَنگلہ دا گیِت کِسے نوُں کنّی نہ پے سکے۔  تے ایہی ہویا۔ پنج ورھے بعد  ای لوکی ایہہ سوال چُکَّن دے بجائے کہ بنگلہ دیش بنَن توں بعد دوُنہہ قومی نظرِیے دا کی ہویا۔ اِسلامی نِظام   دے قیام لئی اِسلام دا سِپاہی لے آئے جِنّے مُنتَخِب وزِیرِ اعظَم نوُں پھائے لایا   تے لوکائی دے چوُتڑاں تے حدوُد دے ناں تے کوڑے مروائے۔

میرا خیال سِی کہ آپنے چوُتَڑ لال کرا کہ تے لوکاں نوُں سَبَقْ مِل گیا ہووے گا تے اگّوں او ایہو  جَیا کھوت  پُنا نہیں کَرَن گے۔ پر   9/11  دے بعد  جدوں خوُدکُش بَمباراں نے لوکاں نوُں   مارنا شُروُع کر دِتّا تے مومِناں نے ایہہ پُچھَن دے بجائے  کہ اے کیہڑا جہاد اے جیہڑا معصوُم تے نِہَتے مُسلے آدمی، عورتاں تے بَچیاں نوُں مار کہ ہوندا اے، ایہہ کہناں شُروُع کَر دِتّا کہ اوہناں نال اے سَب کُج ایس لئی ہو ریہا اے کہ میرے اُتّے عمَل نہیں ہو ریہا۔ جدوں میں اے سُنیا تے میں اِک واری فیر بھونتَر گئی۔ بِلکُل اوسی طرح جِسراں میں جمدے ای بھونتَر گئی ساں۔ بس ایس واری مینوُں سَمَجھ نہ آیا کہ میں ہسّاں یا روواں؟