جلیاںوالہ باغ ۔ پنجابی

جلیاںوالہ  باغ

 لیکھک

مخدوم ٹیپو سلمان

انگریز  سرکار  نوں  خطرہ  سی  کہ  پہلی  وڈی  جنگ  (1914-1918ء)  دے  دوران  کتھے  ہندوستانی  اوہدے  خلاف  بغاوت  نہ  کر  دین۔  پر  گاندھی  سمیت  بہت  سارے  وڈے  ہندوستانی  لیڈراں  نے  جنگ  دے  دوران  انگریز  سرکار  دا  ساتھ  دتا۔  ایہناں  دا  خیال  سی  کہ  پہلی  وڈی  جنگ  وچ  انگریز  سرکار  دا  ساتھ  دین  تے  ہندوستانیاں  نوں  انگریز  فوج  وچ  شامل  ہو  کے  جرمناں،  اطالویاں  تے  جاپانیاں  دے  خلاف  لڑن  دی  ہلا  شیری  دین  دے  انعام  دے  طور  تے  جنگ  جتن  پچھوں  انگریز  سرکار  ہندوستان  نوں  وی  ڈومینیئن  قرار  دے  کے  اوسے  طرحاں  تقریبن  ازاد  کر  دوے  گی  جسراں  اوہ  کینیڈا  تے  آسٹریلیا  نوں  پہلاں  ای  کر  چکی  سی۔  ایس  جنگ  وچ  13  لکھ  ہندوستانی  انگریز  ولوں  لڑے  جیہناں  وچوں  پنجاہ  ہزار  مارے  گئے  تے  ستر  ہزار  پھٹڑ  ہوئے۔  پر  جدوں  جنگ  مکی  تے  انگریز  سرکار  نے  ہندوستان  نوں  ازاد  کرن  توں  انکار  کر  دتا۔  ایس  واستے  ہندوستانیاں  تے  انگریزاں  وچ  تناؤ  ودھی  جاندا  سی  تے  انگریز  سرکار  دے  ورتاء  وچ  بدلاء  پیا  ہوندا  سی۔  جنگ  وچ  ہندوستان  دی  معیشت  تباہ  ہو  چکی  سی  تے  ہر  پاسے  مہنگائی  تے  بے  روزگاری  دا  رولا  سی۔    1918ء  وچ  دنیا  بھر  وچ  سپینش  فلو  دی  جان  لیوا  وباء  پھیل  گئی  جیہدے  توں  دس  کڑوڑ  لوک  مارے  گئے۔  ہندوستان  وچ  ایس  بماری  توں  دو  کڑوڑ  دے  نیڑے  تیڑے  لوکی  مر  گئے،  جیہدی  وجہا  توں  سارے  ہندوستان  وچ  تھرتھلی  جیہی  پئی  ہوئی  سی۔ 

1919ء  وچ  انگریز  سرکار  دے  سلطنت  عثمانیہ  نوں  توڑن  بھاروں  ہندوستانی  مسلمان  رِنج  سن  تے  تحریک  خلافت  پئی  پنگردی  سی۔

امریکہ  وچ  پنجابیاں  نے  غدر  پارٹی  بنائی  تے  1915ء  وچ  ہندوستان  نوں  ازاد  کران  لئی  بغاوت  اُسارن  دا  پلان  بنایا۔  بغاوت  دی  ایہہ  کوشش  پھڑی  گئی۔  انگریز  سرکار  نے  باغیاں  نوں  سزاواں  دین  لئی  ڈیفینس  آف  انڈیا  ایکٹ  1915ء  لاگو  کیتا  جیہدے  تحت  جنگ  دے  دوران  کسے  نوں  وی  بغیر  وارنٹ  دے  گرفتار  تے  بغیر  مقدمے  دے  سزا  دتی  جا  سکدی  سی۔  ایس  کالے  قنون  دے  تحت  غدر  پارٹی  دے  پھڑیچے  لوکاں  نوں  اک  ٹربیونل  نے  لہور  کونسپائریسی  کیس  وچ  42  بندیاں  نوں  پھائے  لا  دتا  تے  114  نوں  عمر  قید  دی  سزا  دتی۔  غدر  پارٹی  دی  بغاوت  دی  کوشش  دے  بعد  انگریز  سرکار  نے  انگلستانی  ہائی  کورٹ  دے  اک  جج  سڈنی  رولٹ  دی  سربراہی  وچ  اک  کمیٹی  بنائی  جیہڑی  رولٹ  کمیٹی  کہوائی۔  ایس  کمیٹی  دا  مقصد  ہندوستان  وچ  بغاوت  دیاں  لہراں  بارے  شہادتاں  اکٹھا  کر  کے  سرکار  نوں  رپورٹ  کرنا  سی۔

رولٹ  کمیٹی  نے  رپورٹ  دتی  کہ  ہندوستان،  خاص  کر  پنجاب  تے  بنگال  وچ  لوکی  بغاوت  تے  آمادہ  نیں  تے  جرمن  حکومت  ایہناں  دی  مدد  پئی  کردی  اے۔  بغاوت  نوں  ڈکن  لئی  ڈیفینس  آف  انڈیا  ایکٹ  1915ء  جیہا  قنون  جنگ  مکن  پچھوں،  امن  دے  دور  لئی  وی  پاس  کرنا  چاہیدا  اے۔  رولٹ  کمیٹی  دی  رپورٹ  بھاروں  18  مارچ  1919ء  نوں  اینارکیکل  اینڈ  ریوولوشنری  کرائمز  ایکٹ  1919ء  پاس  ہویا  جیہڑا  رولٹ  ایکٹ  کہوایا۔  ایس  قنون  بھاروں  انگریز  سرکار  ہندوستان  وچ  کسے  نوں  وی  بِنا  وارنٹ  گرفتار  تے  بنا  مقدمے  دے  سزا  دے  سکدی  سی  تے  پریس  اُتے  سنسرشپ  وی  لا  سکدی  سی۔  ایس  قنون  دے  خلاف  احتجاج  کردے  ہوئے  قائداعظم  محمد  علی  جناح  نے  لیجیسلیٹو  کونسل  توں  استعفا  دے  دتا۔

6  فروری  1919ء  نوں  مہاتما  گاندھی  تے  ویہہ  وڈے  لوکاں  نے،  جیہناں  وچ  ہندو  تے  مسلمان  سارے  ای  شامل  سن،  اعلان  کیتا  کہ  جے  رولٹ  قنون  پاس  ہو  گیا  تے  اوہ  کوئی  دنگا  فساد  نے  نہیں  کرن  گے  پر  ایس  قنون  دی  کھلم  کھلا  خلاف  ورزی  کرن  گے۔  1857ء  پچھوں  ایہہ  پہلی  وار  ہو  رہیا  سی  کہ  ہندوستانی  انگریز  راج  نوں  انج  دھڑلے  نال  پئے  للکاردے  سن۔  فیر  جدوں  18  مارچ  1919ء  نوں  رولٹ  قنون  پاس  ہو  کے  نافظ  ہو  گیا،  تے  گاندھی  نے  6  اپریل  نوں  ملک  گیر  ہڑتال  دی  کال  دے  دتی۔

1913ء  توں  لے  کے  1919ء  تیکر  پنجاب  دا  گورنر  مائیکل  اڈوائر  سی۔  مائیکل  اڈوائر  نے  1885ء  وچ  انڈین  سول  سروس  وچ  کم  شروع  کیتا  تے  1919ء  تیکر  دا  تقریبن  سارا  عرصہ  پنجاب  وچ  ای  رہیا۔  مائیکل  اڈوائر  دے  مطابق  نہ  تے  ہندوستانی  لوکائی  نوں  حکومت  کرن  دی  مت  سی  تے  نہ  ای  ایہہ  اوہناں  دی  منگ  سی۔  اوہدا  مننا  سی  کہ  ہندوستانیاں  ولوں  ہر  طرحاں  دے  جلسے  جلوساں  نوں  سختی  نال  کچل  دینا  چاہیدا  اے۔ 

گاندھی  جی  دی  کال  تے  6  اپریل  نوں  لہور  وچ  ہڑتال  دے  نال  رولٹ  ایکٹ  دے  خلاف  اک  وڈا  اکٹھ  ہویا۔  پنجاب  وچ  ہور  تھاواں  تے  وی  جلسے  جلوس  ہوئے۔  ایہہ  تمام  اکٹھ  پوری  طرحاں  پر  امن  رہے،  جس  گل  دی  اخباراں  وچ  واہوا  تعریف  وی  ہوئی۔  پر  7  اپریل  نوں  پنجاب  دے  گورنر  مائیکل  اڈوائر  دا  بیان  آیا  کہ  جد  اوہنے  پہلی  جنگ  عظیم  دے  دوران  پنجاب  وچ  کوئی  گڑبڑ  نہیں  ہون  دتی  تے  ہن  جنگ  دے  بعد  اوہ  پنجاب  وچ  کسے  قسم  دی  گڑبڑ  برداشت  نہیں  کرے  گا۔

9اپریل  1919ء  نوں  لہور  وچ  رام  نومی  دا  میلہ  منایا  گیا،  جیہڈے  وچ  ویہہ  ہزار  لوکاں  نے  شرکت  کیتی۔  ایس  میلے  وچ  مسلماناں  نے  وی  وڈی  تعداد  وچ  شرکت  کیتی  تے  انگریز  سرکار  دے  خلاف  اپنی  ایکتا  دا  پرچار  کرن  واسطے  ہندواں  تے  مسلماناں  نے  اکو  بھانڈے  وچوں  پانی  وی  پیتا  تے  اپنیاں  پگاں  وی  وٹائیاں۔

رولٹ  ایکٹ  دے  خلاف  گاندھی  دی  کال  اُتے  امرتسر  وچ  30  مارچ  نوں  کامیاب  ہڑتال  کیتی  گئی  سی۔  اوس  دن  تیہہ  ہزار  لوکاں  دا  اک  اکٹھ  وی  ہویا  سی  جیہدے  لیڈر  ڈاکٹر  سیف  الدین  کِچلو  تے  ڈاکٹر  ستیا  پال  سن۔  ڈاکٹر  کچلو  بیرسٹر  سن  تے  اوہناں  فلسفے  وچ  ڈاکٹریٹ  دی  ڈگری  لئی  ہوئی  سی،  جد  کہ  ڈاکٹر  ستیا  پال  اک  میڈیکل  ڈاکٹر  سن۔

6  اپریل  نوں  امرتسر  وچ  لہور،  گجرانوالہ،  پنڈی،  حافظ  آباد،  بٹالہ،  سیالکوٹ،  جالندھر،  لدھیانے  تے  انبالے  دے  نال  فیر  ہڑتال  تے  اکٹھ  ہوئے۔

پنجاب  دا  انگریز  سرکار  خلاف  اینا  زوردار  ردعمل  ویکھ  کے  گاندھی  جی  نے  پنجاب  دا  دورہ  کرنا  مِتھیا،  پر  مائیکل  اڈوائر  نے  9  اپریل  دی  رات  نوں  اوہناں  دلی  توں  پراں  ای  گرفتار  کروا  کے  مال  گڈی  تے  ممبئی  گھل  دتا۔  10  اپریل  دی  سویر  نوں  مائیکل  اڈوائر  نے  ڈاکٹر  کچلو  تے  ڈاکٹر  سیتا  پال  نوں  امرتسر  توں  گرفتار  کروا  کے  کِسے  نامعلوم  تھاں  تے  گھل  دتا۔  ایہناں  گرفتاریاں  دے  خلاف  10  اپریل  نوں  لہور  تے  امرتسر  وچ  اینے  وڈے  اکٹھ  ہوئے  کہ  مائیکل  اڈوائر  نے  گھابر  کے  پنجاب  پولیس  نوں  حکم  دتا  کہ  جے  گڑبڑ  ڈکن  لئی  اوہناں  نوں  لوکائی  تے  گولی  چلانی  پوے  تے  اوہ  کھل  کے  چلان۔  ایہناں  اکٹھاں  دی  خاص  گل  ایہہ  سی  کہ  ایہناں  وچ  ہندو  تے  مسلمان  رل  کے  شرکت  پئے  کردے  سن۔

لیڈراں  دی  گرفتاری  دے  غصے  تے  لوکائی  نوں  قابو  وچ  کرن  آلے  لیڈراں  دے  نہ  ہون  بھاروں  10  اپریل  دے  لہور  تے  امرتسر  دے  اکٹھ  پر  امن  نہ  رہ  سکے۔  امرتسر  وچ  لوکاں  نے  بینکاں  تے  ریلوے  سٹیشناں  تے  حملے  کر  کے  پنج  گورے  مار  سٹے۔  پولیس  نے  گولی  چلا  دتی  جستوں  کئی  بندے  مارے  گئے  بہت  سارے  پھٹڑ  ہو  گئے۔  11  اپریل  1919ء  نوں  جمعہ  دا  دن  سی۔  لہور  دی  بادشاہی  مسجد  تے  پینتی  ہزار  لوکاں  دا  اک  وڈا  اکٹھ  ہویا،  جیہدے  وچ  مسلماناں  دے  نال  ہندو  تے  سکھ  وی  شامل  سن۔  12  اپریل  نوں  ملٹری  نے  لہور  وچ  گولی  چلا  دتی  تے  دس  بندے  کوہ  چھڈے۔  13  اپریل  نوں  اتوار  دا  دن  سی  تے  وساکھی  دا  میلہ۔  امرتسر  دے  جلیانوالہ  باغ  وچ  دس  ہزار  بندے  دا  اکٹھ  سی۔  کجھ  لوکی  لیڈراں  دے  بلاوے  تے  سیاسی  اکٹھ  کرن  آئے  سن  پر  زیادہ  تر  وساکھی  پئے  مناندے  سن،  ایس  لئی  باغ  وچ  سوانیاں  تے  بال  واہوا  سن۔

امرتسر  دے  انچارج  برگیڈیئر-جنرل  ریجیلڈ  ڈائر  نے  امرتسر  وچ  اکٹھاں  تے  روک  لائی  ہوئی  سی۔  اوہنوں  جدوں  جلیانوالہ  باغ  دے  اکٹھ  دی  خبر  ملی  تے  اوہنے  پنجابیاں  نوں  سبق  سکھان  دی  ٹھانی۔

جلیانوالہ  باغ  شہر  دے  وچکار  سی،  ایس  لئی  چارے  پاسیوں  عمارتاں  تے  کندھاں  بھاروں  بند  سی۔  آن  جان  دا  اکو  راہ  سی۔  لوڈھے  ویلے،  شامی  ساڈھے  چار  وجے،  جنرل  ڈائر  نے  باغ  دا  ایہہ  راہ  ڈک  لیا۔  اوہدے  نال  نوّے  گورکھے،  سکھ  تے  مسلمان  فوجی  سن۔  جنرل  ڈائر  نے  آندیاں  ای  نہتیاں  اُتے  گولی  چلان  دا  حکم  دے  دتا۔  فوجیاں  کول  1650  گولیاں  سن  جیہڑیاں  اوہناں  دس  منٹ  دے  اندر  اندر  چلا  دتیاں۔  دس  ہزار  دا  نہتا  ڈکیا  ہویا  مجمع  ساہمنے  سی،  اک  وی  گولی  ضائع  نہ  گئی۔  انگریز  سرکار  مطابق  379  مارے  گئے  تے  ہزار  توں  ودھ  پھٹڑ  ہوئے۔  لوکی  کہندے  سن  ہزار  توں  ودھ  مارے  گئے  تے  پنج  سو  توں  ودھ  پھٹڑ  ہوئے،  جیہناں  وچ  بندے،  سوانیاں  تے  نکے  نکے  بال  وی  سن۔  قتلام  نال  ای  جنرل  ڈائر  نے  کرفیو  لا  دتا  تے  لوکاں  نوں  لاشاں  وی  نہ  چکن  دتیاں۔  رات  نوں  لاشاں  اُتے  گدھاں  تے  کُتیاں  نے  بھوجن  کیتا۔

14  اپریل  نوں  جلیانوالہ  باغ  قتلام  دے  خلاف  گجرانوالہ  وچ  مظاہرے  ہوئے  جیہدے  اُتے  مائیکل  اڈوائر  دے  حکم  تے  ہوائی  جہازاں  توں  بم  ڈیگے  گئے  تے  مشین  گناں  توں  گولیاں  ورسائیاں  گئیاں۔  بارہ  بندے  مارے  گئے  تے  درجناں  پھٹڑ  ہوئے۔  16  اپریل  نوں  پنجاب  وچ  مظاہراں  بھاروں  مارشل  لاء  لا  دتا  گیا۔

اجے  انگریز  سرکار  دا  کوڑ  لتھا  نہیں  سی۔  امرتسر  شہر  دی  بجلی  دے  پانی  کٹ  دتا  گیا۔  اک  گلی،  جتھے  مطاہرین  نے  10  اپریل  دے  مظاہراں  دوران  اک  انگریز  سوانی  تے  حملہ  کیتا  سی،  اوہدے  بارے  آڈر  ہویا  کہ  ایتھوں  جیہڑا  وی  ہندوستانی  لنگھے  اوہنوں  دو  سو  گز  تیکر  کُتیاں  وانگ  ہتھاں  پیراں  تے  رِڑھ  کے  جانا  پوے  گا۔  گجرانوالہ  وچ  مارشل  لاء  نوٹس  نمبر-2  دے  تحت  آڈر  ہویا  کہ  جیہڑا  دکاندار  سپاہیاں  یا  فوجیاں  نوں  سودا  دین  توں  انکار  کرے  گا  اوہنوں  کوڑے  مارے  جان  گے۔  مارشل  لاء  نوٹس  نمبر-7  دے  تھلے  آڈر  ہویا  کہ  جیہڑا  وی  ہندوستانی  کسے  انگریز  افسر  نوں  ویکھے،  فورن  کھلو  کے  اوہنوں  سلوٹ  کرے۔  لہور  وچ  کالجاں  دے  پڑھاکو  منڈیاں  نوں  آڈر  ہوئے  کہ  اوہ  ہر  روز  میلاں  دور  بنیاں  ملٹری  چوکیاں  تے  جا  کے  اپنیاں  حاضریاں  لوان۔  سارے  پنجاب  وچ  مارشل  لاء  عدالتاں  نے  درجناں  پنجابیاں  نوں  مظاہراں،  قتل  تے  توڑ  پھوڑ  دے  الزاماں  اُتے  موت  تے  قید  دیاں  سزاواں  سنائیاں۔ 

ایہناں  سارے  ظلماں  بھاروں  مظاہرے  تے  ڈکے  گئے،  پر  ہاہا  کار  اینی  کُو  پئی  کہ  مائیکل  اڈوائر  تے  جنرل  ڈائر،  دونواں  نوں  ہندوستان  چھڈ  کے  انگلستان  پرتنا  پیا۔  انگلستان  وچ  جنرل  ڈائر  نے  استعفا  دے  دتا۔  انگلستان  دی  پارلیمنٹ  نے  جنرل  ڈائر  دے  استعفے  بعد  کسے  ہور  سزا  دی  مخالفت  کر  دتی،  پر  جنرل  ڈائر  دے  جلیانوالہ  قتلام  نوں  غلط  قرار  دتا۔  انگریز  افسراں  تے  لوکائی  وچ  بہرحال  اوہ  بڑا  مشہور  رہیا،  جہناں  دا  خیال  سی  کہ  جلیانوالہ  قتلام  ہندوستان  وچ  رہن  والیاں  انگریزاں  دی  حفاظت  لئی  بہت  ضروری  سی۔  لوکاں  نے  چندہ  کٹھا  کر  کے  جنرل  ڈائر  نوں  چھبی  ہزار  پونڈ  دی  رقم  وی  دتی،  جیہڑی  اج  دے  دس  کڑوڑ  روپے  توں  وی  وادھو  بندی  اے۔  ایس  چندہ  مہم  وچ  مشہور  انگریز  لکھاری  رُڈیارڈ  کِپلِنگ  نے  ودھ  ودھ  کے  حصہ  لیا۔  دوجے  پاسے  جلیانوالہ  قتلام  وچ  مارے  جان  آلے  لوکاں  دے  وارثاں  نوں  انگریز  سرکار  نے  پنج  سو  رُپیہ  فی  لاش  دا  معاوضہ  دتا۔  ایس  تے  بنگال  دے  نوبل  انعام  یافتہ  لکھاری  رابندر  ناتھ  ٹیگور  نے  اپنا  "سر"  دا  خطاب  انگریز  سرکار  نوں  موڑ  دتا۔

13  مارچ  1940ء  نوں  پنجاب  دے  پُتر  اُدھم  سنگھ  نے  لندن  وچ  مائیکل  اڈوائر  نوں  گولیاں  مار  کے  مار  سٹیا  تے  اپنی  گرفتاری  دے  دتی۔  مقدمے  وچ  ادھم  سنگھ  نے  بیان  دتا  کہ  اوہنے  مائیکل  اڈوائر  نوں  ایس  لئی  ماریا  کہ  اوہنے  جلیانوالہ  باغ  وچ  پنجابیاں  دا  قتلام  کیتا  سی۔  اُدھم  سنگھ  نوں  پھائے  لا  دتا  گیا۔  اُدھم  سنگھ  بھگت  سنگھ  دا  پرستار  تے  غدر  پارٹی  دا  ممبر  سی۔