میں ہاں گندم دا اک دانہ۔ پنجابی کہانی

میں ہاں گَندَم دا اِکّ دانہ

لیکھَک

ٹِیپُو سَلمان مخدُوم

’آئے ہائے۔ ایہہ کیہ اے سِیاپا جیا؟ چار چفیرے سِیمنٹ دِیاں کَندھاں۔ بورے ای بورے۔ دانے ای دانے۔ تے اُتّوں بھُوسے دی جگہ ایہہ  چُوہے مار گُولِیاں  جئیاں۔ میرا تے ساہ ای گھُٹِیا پیئا جاندا اے۔‘

اِک اواز آئی، تے فیر دُوجی۔

’تُسی تے جاپدا اے کِسے کارپُوریٹ فارم تھانی آئے ہو۔ وڈّے نازک مِزاج پئے دِسدے او۔‘

اواج  میرے سجّے پاسیوں آئی سِی۔  میں  اودھر تکیا تے اِک نواں نکور دانہ دند پئا کڈھدا سی۔

’نواں آیاں اے سوہنیا‘، میں نُوری نَتھ دا ڈائیلاگ ماریا۔ پر اوہ سمجھِیا نہیں۔ شاید پہلی وار ای گَندَم بنیا سی۔

’او نہیں جناب، میں وی تُہاڈی ای فَصَل دا ہاں‘۔ اوہنے ذرا کُوں کنفیوژ جیہا ہو کے کیہا۔ تے مینوُں ہاسا ای آگیا۔

’وے  میں صدقے جاواں آپنے بھولے بادشاہ دے۔ ایس  واری تے میرے ای فَصَل توں ہیگے او پر ایس توں پہلاں جَنَم وِچ کیہ سو؟‘

میں اوہنوُں غور نال ویکھدے پُچھِّیا۔

’پہلا جَنَم؟‘ اوہ گھابر جیہا گیا۔ ’اے جَنَم جُنَم کُج نہیں ہوندے۔ بس اِک واری  حیاتی تے فیر حِساب!‘۔ اوہنے حِساب تے واہوا  زور ماریا۔

’ہائے میں مَر جاواں گُڑ کھا کے‘، میں قہقہہ لایا۔ ’جناب کِسے روح دے مالِک  نیں تے نہ ای جناب دی قِسمَت دی ہیر پھیر لوحِ محفُوظ اِچ  محفُوظ اے۔ ایس خُش فہمی اِچ  نہ رہنا کہ ہُن جے تُسی  جیوں ای پئے او تے نِکّے جَیہے  خدّا ای بن گئے او، جنّے کدی مَرنا ای نہیں۔ زیادہ توں زیادہ اُتّے جا کے اُبَلدے رہو گے، مگر اَمَر‘۔

اوہنے آپنی نِکِیاں نِکِیاں گول گول اکھّاں کڈھ کے میرے وَل تکیا۔ تکیا وی  کیہ، گھُوری سُو پائی۔  ’کیہ مطبَل اے تُہاڈا؟ تُسی پہلاں وی جِیوندے سو؟‘

اوہدی پریشانی ویکھ کے میں سِدّھا ہو گیا۔ ’ہاں پُتّر، میں تے ہزاراں ورھیاں توں جیوندا ہاں۔ بلکہ میں تے جُون وی بدل چُکا  آں۔‘

’واقعی؟‘ اوہنے حریان ہو کے پُچھِیا۔ ’تے ہور کیہ‘۔  میں کیہا۔

’پر او کِس طرحاں؟‘ اوہ ہُن میرے  پِچھّے ای پے گیا۔ کُج کرَن نُوں وی نہیں سی تے  ہَتھ تے ہَتھ دھر کے بیٹھَن نال میرا ساہ پیا گھُٹدا سی، سو میں سوچیا چلو بچے نُوں حیاتی بارے اصَل گلّاں دسدے آں، ایہدی تعلیم ہو جاوے گی تے میرا ویلا لنگ جاوے گا۔

’تینوں پتا اے  ساڈی کیمیائی بناوٹ کیہ اے؟‘ میں پُچھِیا۔ تے اوہنے آپنا نِکّا جیہا سِر زور زور نال ماریا بئی مینوُں پتا لگّے کہ اوہنوں پتا نہیں اے پر اوہ پتا  کرنا چاہندا اے۔

’اَسّی بُہَتْ سارے کیمِیکلز توں بنے ہوئے آں۔ ساڈھا زیادہ حصّہ کاربَن، ہائڈروجَن تے اوکسِیجن توں بنیا اے۔ تے ایہہ اوہی کیمِیکلز نیں جیہڑے ہر پودے تے ہر جنور دے جُثّے دا لازمی حصّہ نیں۔‘

’اچھّا جی؟‘ نویں دانے نے حریانی نال پُچھِیا۔

’ہاں۔ تے جے تے سانُوں کوئی نہ کھاوے تے اَسی پودے دی ڈال تے ای پک جانے آں تے فیر زمیِن تے ڈِگ جانے آں۔ زمیِن تے ڈِگ کے مِٹّی اِچ مِٹّی ہو جانے آں۔ ایتھے بیکٹیرِیا تے فَنگَس ساڈے تے حملہ کر کے سانُوں پھیِتی پھِیتی کر چھڈدے نیں۔ اسان لفظاں وِچ سارے کیمیکلز دِیاں سارِیاں گنڈھاں کھول دیندے نیں تے اساں گندم   توں فیر کاربن وغیرہ بن جاندے آں۔ ایس زمیِن تے جدوں نواں گندَم دا پودا اُگدا اے تے اوہدیِاں  جڑاں ایہی کیمیِکلز زمیِن توں چُوس کے اوہنوُں گنڈھاں مار کے فیر سانُوں واپَس کیمیِکلز توں گندم دا  دا نہ بنا دیندِیاں  نیں۔‘

’ہیں!!!‘  نِکّے دانے دِیاں اکھّاں اُبَل پئیاں۔ ’ایس طرحاں ہوندا اے؟‘۔

تے میں بڑے بھرَم نال سِر مارِیا۔ تھوڑا کُوں چِر اوہ سوچی پیا ریہا تے فیر پُچھیا سُو کہ جے دانے نُوں کوئی جنور کھا لئے تاں کیہ ہوندا اے۔ میں ہس پیا۔

’فیر جنور دا ہاضما ساڈِیاں گنڈھاں کھول کے سانُوں کاربن وغیرہ اِچ توڑ دیندا اے تے فیر ایہہ کیمیِکلز آپنے گوشْت یاں ہڈِیاں بناون لئی اِستعمال کر دا اے۔ تے فیر جدوں ایہہ جنور مر کے مِٹّی اِچ رلدا اے تے بیکٹیریا گوشْت ہڈِیاں توڑ کے فیر سانُوں کاربن وغیرہ بنا دیندا اے تے فیر سانُوں گندم دِیاں جڑاں چھِک کے گندم بنا دیندِیاں نیں۔‘

اے سُن کے تے نِکّے نُوں بس غش ای نہیں پیا۔ مینوُں اوہدی اے حالَت ویکھ کے بڑا سواد آیا۔

’تینوُں یقیِن نہیں آ ریہا‘ میں کیہا، ’پر میں تے ایس چکّر وِچوں کئی واری لنگ چُکیِیا ہاں۔‘

’ہیں، تے ایہہ تُہاڈا پہلا جنَم نہیں اےـ‘ نِکّے دانے نے پُچھیا۔

’نہیں یار‘ میں اوہنوُں دسّن لگ پیا، ’میں تے ہزاراں سالاں توں ایس چکّر اِچ  پِنجیا جا ریہا ہاں۔‘

’ہزاراں سالاں توں؟‘ نِکّے دانے نے ہُن بڑی چاہَت نال کیہا۔ ’تے مینُوں دسّو نا کُج اَتیہاس بارے اِچ۔‘

میں اوہنوُں دسّن لگ پیا کہ پہلاں تے ہزارہا  ورھے میں اینج ای پودا بندا تے مِٹّی اِچ  ڈِگ کے مِٹّی۔ تے اوتھوں فیر گندم۔ وِچّوں کئی واری مینُوں جنور وی کھا گئے۔ پر فیر اوہناں دے مرن تے مِٹّی تے اوتھوں فیر گندم۔ فیر اِک واری اکھ کھُلّی تے ویکھیا اِک عورَت مینُوں  آپنی جھولی اِچ پائی جاندی اے۔ بعد اِچ پتا چلیا او ہڑپّہ سی۔  پخدی دُپہر اِچ مینُوں لے کے کِنّاں ای چِر ٹُردی رہی۔ چار چفیرے ریگِستان سی۔ تے کافی دیر بعد فیر ہریالی شُرُوع ہوگئی تے نال ای دریا توں لنگدی ٹھنڈی واء نے ٹھنڈ پا دِتّی۔ کافی اگّے جا کے ابادی شُرُوع ہوئی۔ تے ویکھدے ای ویکھدے اَسی اِک بُہَت وڈّے شہر اِچ اپَڑ گئے۔  اوتھے کئی قِسماں دے لوک سَن۔ کالے تے مٹیالے۔ ازاد تے غُلام۔ سردار تے کَمّی۔ مینُوں جیہڑی عورَت لے چلی سی اوہ کالی، گھُنگریالے والاں تے پھِینی نَک والی  واہوا سوہنی سی۔ اوہ اِک دو منزِلہ گھر اِچ وڑ گئی تے آپنی جھولی اِک پکّی مِٹّی دے بھڑولے اِچ اُلٹا کے سامنے اِک نہاندی مٹیالی عورَت دے کسّے جُثے نُوں مَل مَل کے اُتّے پانی پان لَگ پئی۔ آپنی ہزاراں ورھیاں دی زِندگی اِچ میں پہلی واری ویکھیا سی کہ گھر دے اندر کھُوہ وی سَن تے اِستعمال مگروں پانی وی جمع ہون دے بجائے نالی تھاویں باہر جا ریہا سی۔ تے اوس پنج ہزار  ورھے  پرانے ہڑپّہ توں لے کے اَج تِیکر میں مُختلِف صدِیاں اِچ لوکاں دے گھراں اِچ گیا ہاں تے ایہہ سو کُوں ورھے ہوئے نیں کہ میں فیر اینا چنگا پانی دا اِستعمال ویکھیا اے۔

نِکّے دانے نے میری گل کٹ دتّی۔ ’تُہاڈا مطبل اے کہ ہڑپّہ دے لوکی پنج ہزار ورھے پہلاں اینّے سیانے تے صاف سُتھرےسَن کہ اوہنا بعد ہُن جا کے لوکی اینے سیانے تے صاف ہوئے نیں؟‘

میں ٹھنڈی ساہ بھری تے اوہنوُں اودھی گل دا جواب  دِتّے  بِنا ای اگّے دسّن لگ پیا۔ بلکہ دسّن کی لگ پیا، او سارا کُج خاب دی طرحاں ای فیر ویکھن لگ پیا۔ اوہ دوویں عورتاں، اِک ادھی تے دُوجی اُکّا ای ننگی، بُہَت سوہنِیاں سَن۔ نِکّے جُثّے، کسّے ہوئے جِسماں تے گھٹ گوشْت۔ نِکیاں کھلوتِیاں چھاتِیاں۔ گول گول نقش تے گول گول کالے شاہ گھنیرے وال۔  نہوا کے کالی نے آپنی بی بی نُوں تیار کرانا شُرُوع کر دِتّا۔ پہلاں اِک چدّر نال اوہدا جُثّا خُشَک کیتا۔ فیر اوہدے ہتھاں پیراں تے کڑے تے چُوڑیِاں چڑھائیاں۔ اودھے بعد اوہدے گلے اِچ ہار، کنّاں اِچ مُندرِیاں تے نَک اِچ نتھلی پائی۔ فیر اوہنوُں اِک ساڑھی جئی ولھیٹ کے اوہدے والاں اِچ پھُل گُندھے تے فیر اکھّاں اِچ کاجَل تے بُلّاں تے سُرخی پھیر کے میرے وَل آئی۔ کندھ تے لٹکی چنگیر لائی تے اوہدے اِچ کُج اناج دے دانے، جیہناں وِچ میں وی ساں، کُج پھُل تے اِک مِٹّی دی نِکّی جِنّی دیوی سجائی جیہدے چُوتڑ تے مَمّے وڈّے وڈّے سَن۔ اے چنگیر اوہنے آپنی بی بی نُوں پھڑائی جیہڑی اے دان لے کے باہر نُوں ٹُر پئی۔

اوہدا سِر ننگا سی، باہواں ننگِیاں سَن، ڈِھڈ تے لَک ننگا سی تے گوڈیاں تِیکر لتّاں وی ننگِیاں سَن۔ اوہ ٹُردی ٹُردی آپنی گلی چوں نکل کے وڈّی سڑک تے آگئی۔ کی دسّاں میں تینُوں نِکّے، ایہنِیاں سِدھِیاں تے صاف گلِیاں میں اَج تِیکر نہیں ویکھِیاں۔ اوس ویلے تے مینُوں احساس ای نہیں ہویا پر بعد دِیاں پنجاہ صدِیاں میں اینے مُہذّت تے شاندار لوکی نہیں ویکھے۔

میں نِکّے وَل تکیا، اوہدِیاں نِکِّیاں نِکّیِاں اکھّاں پُورِیاں گول ہوئیاں پئیاں سَن۔ میں دِل ای دِل اِچ  بہت خُش ہویا۔ ایہو جیہی خالص حریانی تے صِرَف  بچیاں دے مُونہاں تے دِسدی سی۔ میں آپنیاں اکھّاں بند کر کے فیر اوہی خاب ویکھنا شُروع کر دِتّا۔

وڈّی سڑک تے واہوا رَش سی۔ لوکی، بیل تے بیل گڈِیاں۔ بندے، سوانِیاں، بال، بُڈھے، جنور، سامان۔ بچدے بچدے، موڈھیاں تے موڈھے ماردے اسی چوک  اِچ اپڑ گئے۔ ایہہ وڈّا بزار سی۔ بہت سارِیاں دُکاناں سَن۔ کُج  دی لِیڑیاں دی چھت سی کُج  دی  اُکّا کوئی نہ۔ کُج  لوکی زویں تے ٹوکرے رکھی شیواں ویچ رہے سَن تے کُج تے بیل گڈِّیاں کھلار کے اوہناں اِچ ای دُکاناں لائی بیٹھے سَن۔ میری بی بی اِک بیل گڈّی کول رُکی جِتھّے لِیڑے پئے وِکدے سَن۔ اوہنے پیلے رنگ دی اِک چدّر جئی لئی۔ اوہدا مُل اگلی فصل تے اِک گندم دی ہانڈی مُکیا، چدّر تے گندمی رنگ دے ویل بُوٹے بنے سَن۔ میری بی بی نے  چدّر ولھیٹ لئی۔ کھبّے موڈھے دے اُتّے لے کے سجھّا موڈھا ننگا چھڈ دِتّا۔ ایہہ دیوی سامنے حاضری دا  طریقا سی۔ ایسراں چلدے چلدے اسی شہر دے ہلّے گُلّے توں باہر نکل گئے۔ کافی دُور تِیکر دریا دے نال نال چلدے آخر قبرِستان اپڑ گئے۔ قبراں وِچوں لنگدے ، اُلانگدے پھلاندے اِک وڈّی ساری قبر تے جا کھلوتے۔ قبر پِپّل دے اِک بُڈّھے  رُکھ دے تھلّے سی۔ رُکھ دی ٹہنِیاں تے کئی قسم دے دھاگے تے لِیراں بنھِیاں ہوئیاں سَن تے قبر دے نال ای دھرتی ماں دی اِک دِس ورھیاں دے بال جِنّی وڈّی مُورتی پئی سی۔ مُورتی بِلکُل اوہو جیہی سی جِسراں میری بی بی تھال تے رکھّی لیائی سی۔ بی بی نے ایدھر اُدھر ویکھیا، اوتھے کوئی وی نہیں سی۔ اوہ آپنی چنگیر ہتھّاں اِچ پھڑی پیراں بھار بہہ گئی۔ تھوڑے چِر مگروں  اوتھے اِک بندہ آگیا۔ اوہنے وی اوہ پِیلی جَہی چدّر کبھّے موڈھے تے ولھیٹی ہوئی سی۔ اوہنُوں ویکھ کے بی بی کھلو گئی۔ جدّوں اوہ نیڑے آیا تے بی بی نے اگّے ودھ کے اودھے  پیراں نُوں ہتھ لایا تے پُجاری  اوہدے سِر تے ہتھ رکھ کے کوئی منتر جاپن لگ پیا۔

اوہ پُجاری رُکھ تھلّے چوکڑی مار کے بَہہ گیا تے میری بی بی وی اوتھے ای اوہدے پیراں اِچ بَہہ گئی، پیراں بھار۔ بی بی نے چنگیر  دوواں ہتھّاں اِچ چُک کے پُجاری دے سامنے کِیتی۔ پُجاری نے ہتھ گوڈیاں تے رکھ کے اکھّاں مِیٹ لئیاں تے چُپ چان بَہہ گیا۔ بی بی اوسی طرحاں چنگیر ہتھّاں اِچ چُکّی بیٹھی رہی۔ کُج دیر لئی اینج جاپیا جِسراں وقَت رُک جیا گیا ہووے۔ کُج چِر پَچھّوں پُجاری نے اکھّاں کھولِیاں تے چنگیر  چوں کُج دانے لے کے چُب لئے۔  تے نِکّے اوس ویلے پُجاری دے مُونہہ اِچ جاندے جاندے  میں مساں ای  بچیا، میں ہس کہ گل اِچ گنڈھ لائی۔

اے بھینٹ قبُول ہون تے بی بی نے چنگیر زوِیں تے رکھ تی، تے  آپ وی چوکڑی مار کے بَہہ گئی۔ پُجاری نے دیوی دی نِکّی مُورتی ہتھ اِچ  پھڑ کے دُوجا ہتھ بی بی دے سِر تے رکھیا تے فیر کُج منتر پڑھ کے بی بی نُوں آکھیا کے اوہ دیوی دی بھینٹ دِتّا کرے تاں اوہدی کوکھ گندم دی فصل وانگ ہر ورھے ہری ہوندی  رہوے، تے ربّ توں آپنی پیڑھی دا لمّا ہون دی آس کِیتا کرے۔ میری بی بی نے ساہ بھر کے پُجاری نُوں کیہا کہ اوہ تے ہر راتی ربّ توں آپنی پِیڑھی دی خیر منگدی اے۔ تے نِکیا، تینُوں پتا  ای  اگّوں پُجاری نے  اوہ کیہا جو مینُوں اَج تِیکر نہیں بھُلیا۔ تے نِکّے نے فورَن کن کھڑے کر کے پُچھیا کہ پُجاری نے کی کیہا سی؟ پُجاری نے بی بی نُوں کیہا کہ منگدے تے دیوی دیوتاواں کولوں آں۔ ربّ کوئی وڈّا دیوتا نہیں، ربّ تے ربّ اے۔ ربّ توں منگنا نہیں ہوندا۔ ربّ تے ساڈے اندر اے۔ ربّ توں بس آس کری دی اے۔

نِکّے، ایہہ بہت وڈّی گل کِیتی سی پُجاری نے۔ اوہدے بعد میں کئی   جنم لِتّے پر جِنّی ڈُونگی گَل پنج ہزار ورھیاں پہلاں اوس ہڑپہ دے پُجاری نے کر دِتّی سی، میں اوہدے بعد نہیں سُنی۔

’اے تے تُسی بڑی حریانی دی گَل دَسّی اے‘ نِکّے نے حریان ہو کے کیہا۔ ’ایہدا تے اے مطبل اے بئی اے اِنسان پہلاں سیانے سَن تے ہُن جاہِل ہوئی جاندے نیں۔‘

میں تھوڑا کُو چِر نِکّے دی گَل تے غور کِیتا تے فیر ہولی جیہی کیہا، ’ہُوں، ہو وی سکدا اے‘۔

’ہیں؟ ہو وی سکدا اے؟  ’نِکّا چِڑ جیا گیا۔ ’ایہدا کی مطبل ہویا؟‘

میں فیر تھوڑی کُو دیر چُپ کر ریہا۔ میری اکھّاں سامنے اوہ منظر گھُمَن لگ پیا جدوں میری بی بی دے اوتھے بیٹھے بیٹھے ای لوکاں دا اِک جتھّا ڈھول وجاندا اوتھے اپڑیا۔ اوہناں نال اِک چودہ پندرہ ورھیاں دا مُنڈا سی، الف ننگا تے ہتھ پیر بجھّے ہوئے۔ میرے ویکھدیاں ای  پُجاری نے کُج منتر پڑھے تے پانی دے چھِٹّے  مار کے جتھّے نُوں اِشارہ کِیتا۔ جتھّے نے مُنڈے نُوں رُکھ نال بنھ دِتّا۔ فیر منتر پڑھدے پڑھدے پُجاری نے چھُرا مار کے مُنڈے دا  ٹِڈھ پھاڑ دِتّا۔ مُنڈا جِنّا تڑفدا، اوہناں ای اوہدا رَت نِکلدا تے اونی ای اُچّی ڈھول وجدا تے جتھّا نچدا ۔ اجے اوہ  پُورا مویا وی نہیں سی کہ لوکاں نے اوہدِیاں بوٹِیاں کر کر ونڈنِیاں شرُوع کر دِتِّیاں۔ پہلاں تے میں  سمجھیا اے آدم خور نیں، پر نہیں۔ اِک بوٹی پُجاری نے میری بی بی نُوں وی دِتّی جیہڑی اوہنے میرے نال ای چنگیر اِچ رَکھ لئی تے مُڑ شہر وَل ٹُر پئی۔ گھر اپڑے تے کالی بی بی سامنے کھَلّی سی۔ میری بی بی نے چنگیر اوہنُوں پھڑائی تے کہن لگی کہ اے دیوی دے ناں دا اناج تے دیوتا دے ناں تے قُربان کیتے گئے مُنڈے دا گوشت اے۔ ایہہ جا کے اوسے بندے نُوں دے آئے تاں اوہ دوویں بھینٹاں اوہناں دے کھیتاں اِچ دب دے۔ ایس توں دیوی تے دیوتا خُش ہون گے تے اوہناں فصلاں وی دین گے تے بال وی۔ کِیوُنجے جِندڑی دوویں بَنا ای نہیں چل سکدی۔

ٹھوڑا کُو چِر چُپ رہ کے میں ہولی جہی نِکّے نُوں جواب دِتّا۔

’پتا نہیں نِکّیا۔ ہر ویلے دی آپنی مَت ہوندی اے۔ اوہ کہندے سَن کہ بی زویں اِچ جاندا اے تے فصل اُگدی اے۔ ایہو فصل بندہ کھا کے جِیوندا اے۔ تے فیر بندہ مردا اے تے ایسے زویں اِچ جاندا اے جِتھّوں فیر فصل اُگدی اے۔ جِندڑی تے موت اِکّو چکّر دے حِصّے نیں۔  اوس واری مینُوں رَت نال لِبڑی بوٹی نال کھیتاں اِچ دب دِتّا گیا۔‘

فیر واہوا چِر ای میں اُڈیکدا ریہا پر نِکّے نے کوئی سوال نہ کِیتا۔ خورے سوچدا ہووے اے کی جواب ہویا میری گَل دا؟